Geschiedenis van Halfweg en Zwanenburg
Of: de historie van 1 Russische tsaar, 3000 Spaanse soldaten en enkele miljoenen suikerbieten
Toen de laatste ijstijd afgelopen was begon de waterspiegel in de wereldzeeën te stijgen.
In het Holoceen, zo’n 5000 tot 7000 jaar geleden, was het gebied waar nu Halfweg en Zwanenburg liggen eigenlijk één grote watermassa, met zandplaten, vergelijkbaar met het huidge Waddengebied. Door een doorbraak van een zeearm bij Egmond begon er echter ook een afzetting van zand te komen. Hierdoor ontstonden strandwallen, ook wel zandbanken of geestgronden genoemd. Je kunt dit nog duidelijk zien in het landschap rond de Stompe Toren, waar de aarde lichte welvingen heeft. Het water rond de zandwallen was kwelderwater en zeer rijk aan vis.
Eerste bewoning
Aan het begin van de jaartelling kwamen de Romeinen naar onze contreien. In Velsen zijn de resten van een Romeins fort opgegraven, gelegen aan het Oerij. Het Oerij stond in verbinding met het water van de visrijke meren, die later het Haarlemmermeer zou vormen.
Na de Romeinen heersten de Merovingen in Holland. Rond het jaar 700 kwam Willibrord om de Kennemers en de rest van Europa te kerstenen. Hij bouwde een kerkje in Velsen.
Onder de Karolingers en het daarop volgende Duitse Rijk komt het gebied onder beheer van de Graven van Holland.
Middeleeuwen
Rondom een vesting, vermoedelijk gebouwd als versterking tegen de invallen van de Noormannen, ontstond rond het jaar 900-950 Haarlem. Gelegen aan het riviertje de Spaarne, een verbinding tussen het Spieringmeer en het IJ. Bij de uitmonding op het IJ werd een dam met spuisluizen in het Spaarne gelegd, waar het dorp Spaarndam ontstond. Het riviertje de Liede was de verbinding tussen het Spieringmeer en het Spaarne bij Spaarndam. Spaarnwoude was een moerasbos dat rond het jaar 1000 door boertjes uit Velzen is ontgonnen. De slootjes in de Verenigde Binnenpolder lopen nog net zoals ze destijds zijn gegraven.
Een ambacht is de benaming van een rechtsgebied, een ambtsgebied of vrije heerlijkheid in o.a. Holland. Door de landsheer werd een ambtenaar, de zogenaamde ambachtsheer, voor bestuur en rechtspraak aangesteld. Rond de 13e eeuw ontstond de ambachtsheerlijkheid Houtrijk en Polanen. Dit bleef de naam tot ongeveer 1900, waarna de naam officieel Halfweg werd. Houtrijk ligt ten westen van Polanen aan een inham van het IJ die Houtrak wordt genoemd. Een deel van het eiland Ruijgoord behoort onder Houtrijk. Polanen ligt ter weerszijden van de sluizen bij Halfweg.
Na enkele stormen rond 1500 vloeiden de drie meren - Spieringmeer in het noorden, het (oude) Haarlemmermeer in het midden en het Leidse Meer in het zuiden - samen tot één groot meer, het Grote Haarlemmermeer. Bij Halfweg kwam er een uitwatering op het IJ.
In 1517 werd voor het eerst melding gemaakt van een stenen huis in Halfweg, het Huis ter Hart, naast de sluizen.
De Spanjaarden
In 1555 werd de koning van Spanje onze heerser. Deze Philip was zeer katholiek en fel gekant tegen het opkomende protestantisme. Toen hij ook de belastingdruk opvoerde, kwamen een aantal edelen (en dus hun steden) in opstand tegen de Spaanse overheersing: de Tachtigjarige oorlog. De opstandelingen (geuzen) voerden een ware guerrillaoorlog. Haarlem was vóór de geuzen en werd dan ook in 1572 belegerd door de Spaanse troepen. Zo’n 3000 man Spaanse troepen hadden hun kampement in Halfweg.
In de nacht van 4 op 5 maart 1573 liet Don Frederik, aanvoerder van de Spanjaarden en zoon van de gevreesde Alva, de landengte bij het Huis ter Hart doorgraven. Door dit gat lieten de Spanjaarden op zondag 29 maart twintig oorlogsschepen en zeven galeien het Haarlemmermeer opvaren. Eind mei 1573 vond de Slag op het Haarlemmermeer plaats. Hoewel de vloot van de Geuzen groter is dan de Spaanse, verliezen ze de slag. Drieduizend verdedigers van Haarlem werden door de Spaanse Furie op afschuwelijke wijze omgebracht.
De Haarlemmertrekvaart
In 1632 werd de eerste trekvaart in Holland aangelegd tussen Amsterdam en Haarlem. Halverwege de beide steden was de trekvaart onderbroken door de sluizen van het Hoogheemraadschap van Rijnland, waar het water uit het Haarlemmermeer naar het IJ werd gesluisd. De reizigers moesten hier overstappen van de Amsterdamse boot naar de Haarlemse boot. Het jaagpad naast de trekvaart werd in 1762 van wegverharding voorzien en werd later de Haarlemmerweg.
Huis Swanenburg
Tussen 1645 en 1648 werd door de beroemde architect Pieter Post het Huis Swanenburg gebouwd, gemeenlandshuis van het Hoogheemraadschap Rijnland.
Vanaf 1706 werden er in hier dagelijks metingen gedaan van het weer. Deze zgn. Zwanenburgmetingen zijn de eerste weermetingen gedaan in Holland. De resultaten worden nog steeds gebruikt voor historische overzichten.
Grote Braak
In de nacht van 4 op 5 november 1675 woedde een zware storm die grote schade veroorzaakte. Bij Halfweg brak de dijk en er ontstond een gat met een diameter van ongeveer 140 meter en een diepte van bijna tien meter. De dijk werd in maart 1676 hersteld, van het meertje kunnen we nog steeds genieten.
Russische Tsaar op bezoek
In 1697 kwam Tsaar Peter de Grote naar Nederland. Op 1 september woonde hij een spiegelgevecht bij dat werd gehouden op het IJ. We weten dat hij bevriend was met Nicolaas Calff, die een prachtige buitenplaats had in Polanen. Ligt het dan niet in de lijn van de verwachting dat hij zijn vriend daar bezocht heeft? We moeten hier zeker onderzoek naar doen!
Patriotten
Na de overwinning van de Geuzen werd Nederland een republiek, waarin het huis van Oranje een belangrijke rol speelde. Onder invloed van de Franse verlichting ontstond er in Nederland een beweging, de Patriotten. Zij wilden meer vrijheid en hadden veel kritiek op stadhouder Willem V.
De vrouw van de stadhouder, Wilhelmina van Pruisen, werd in 1787 in Goejanverwellesluis door Patriotten aangehouden. Zij was hierover zo boos, dat zij haar broer, de koning van Pruisen te hulp riep om de Patriotten te verslaan. Hij stuurde hiervoor de hertog van Brunswijk. Deze veroverde diverse steden in Nederland. Amsterdam was het laatste bolwerk van de Patriotten. Bij Halfweg kwamen kanonnen te staan, als een vooruitgeschoven verdedigingsbolwerk tegen de Pruisen. Het mocht niet baten, de Patriotten moesten vluchten, door de IJsteeg.
De eerste trein
Met een vaartje van wel 38 kilometer per uur ging op 20 september 1839 de eerste trein tussen Amsterdam en Haarlem langs Halfweg. De trein werd al snel een concurrent voor de trekschuiten.
Drooglegging Haarlemmermeer
In 1852 werd het Haarlemmermeer drooggelegd. Halfweg was niet langer omringd door water!
Als snel werden aan de andere kant van ‘het kanaal’ (zoals de Ringvaart door ons wordt genoemd) dijkhuisjes gebouwd. Pas in 1913 werd het officieel een dorp: Zwanenburg, genoemd naar het gemeenlandshuis van Rijnland dat in Halfweg staat. Zwanenburg groeide al snel uit tot een behoorlijk dorp, dat altijd in een symbiose met Halfweg heeft verkeerd: gezamenlijk werd er naar school en kerk gegaan, en ook sportverenigingen en clubs zijn altijd van de twee dorpen samen geweest.
Naast en achter het gemeenlandshuis Zwanenburg werd na de drooglegging van de Haarlemmermeer een fabriek voor de verwerking van suikerbieten gebouwd. De Suikerfabriek was een van de grootste werkgevers in ons duodorp.Hier werden miljoenen suikerbieten verwerkt. Dit gebeurde tijdens de Bietencampagne, jaarlijks van september tot december. De geur in de dorpen was tijdens die maanden zoet en weeïg. In 1991 werd de suikerfabriek gesloten. Sinds 2000 wordt het terrein herontwikkeld als Sugar City.